رویت هلال ماه همواره جزو مسائل دارای اختلاف در میان مراجع و فقها است. از آنجایی که این موضوع، از اهمیت فراوان و بسزایی در زندگی انسان ها دارد. لازم است تا آگاهی مان را نسبت به این مسئله افزایش دهیم تا از آسیب های احتمالی محفوظ بمانیم. در این نوشتار سعی کردیم تا ابتدا با تعریف و مباحث مقدماتی درباره هلال ماه، آشنایی نسبی برای شما عزیزان ایجاد کرده. سپس به آداب رویت هلال ماه، چگونگی انجام آن و اختلاف نظر مراجع بپردازیم.
هلال ماه چیست؟
در اوایل بعثت گروهى از مردم در مورد هلال ماه از پیغمبر اسلام (صلى الله علیه وآله و سلم) پرسش هایی داشتند. و از علت و نتایجى که این موضوع در بر دارد. جویا مى شدند که قرآن در آیه 189 سوره {بقره} سؤال آنها را به این صورت منعکس کرده است:
درباره هلال هاى ماه از تو سؤال مى کنند. پس از آن مى فرماید: بگو اینها بیان اوقات طبیعى براى مردم و حج است. هم در زندگى روزانه از آن استفاده مى کنند و هم در عبادت هایى که وقت معینى در سال دارد.
در حقیقت ماه، یک تقویم طبیعى براى افراد بشر محسوب مى شود. که مردم اعم از باسواد و بى سواد و در هر نقطه اى از جهان که باشند مى توانند از این تقویم طبیعى استفاده کنند.
نه تنها آغاز، وسط و آخر ماه را مى توان با آن شناخت، بلکه با دقت، شب هاى ماه را نیز مى توان تشخیص داد.
بدیهى است: نظام زندگى اجتماعى بشر بدون تقویم (یعنى یک وسیله دقیق و عمومى براى تعیین تاریخ)، امکان پذیر نیست.
امتیازات قوانین اسلام
اصولاً یکى از امتیازات قوانین اسلام این است که: دستورات آن بر طبق مقیاس هاى طبیعى قرار داده شده است؛ زیرا مقیاس هاى طبیعى وسیله اى است که در اختیار همگان قرار دارد و گذشت زمان، اثرى بر آن نمى گذارد.
بنا براین مى بینیم: اسلام، مقیاس را گاهى وجب، گاهى گام و گاهى بند انگشتان و گاهى طول قامت و در مورد تعیین وقت، غروب آفتاب و طلوع فجر و گذشتن خورشید از نصف النهار و رؤیت ماه قرار داده است.
و از این جا امتیاز ماه هاى قمرى بر شمسى روشن مى شود. گرچه هر دو از حرکات کواکب آسمان گرفته شده، ولى ماه هاى قمرى براى همه قابل مشاهده است.
در حالى که ماه هاى شمسى را فقط منجمان با وسایلى که دارند تشخیص مى دهند. مثلاً در این ماه، خورشید در مقابل کدام یک از صورت هاى فلکى و کدام برج آسمانى است.
اهمیت رویت هلال
بسيارى از تکاليف فردى و اجتماعى، چه واجب و چه مستحب، بستگى به رؤيت هلال ماه و ثبوت آغاز و پايان آن دارد. مانند: روزه ماه مبارک رمضان، عید فطر، وقوف عرفات در روز نهم ذی حجه، وقوف در مشعردر شب دهم ذى حجه، بیتوته در سرزمين منی، در شبهاى يازدهم و دوازدهم ذى حجه، اعمال روز عید قربان و … .
علاوه بر اين ها، ماههاى قمرى، نقش بنيادى در تنظيم و تعيين امورى چون: مدت حمل، مدت شيردهى کودکان، زمان يائسگى، عده زنان در طلاق و وفات، اجراى حدود الهى، آغاز بلوغ شرعى، زمان تعلق زکات دارند.
همين نقش کارساز و اساسى ماه در امور معاش و معاد و دین و دنیای مردم، باعث شده تا مسئله رؤيت هلال، در حوزه تفکر اسلامى جايگاه ويژه‌اى پیدا کند.
وابستگی فریضه حج به رویت هلال ماه
فقها، مسائل و فروعى را بر رویت هلال ماه مترتب ساخته‌اند. راه هايى را هم در اختیار مردم قرار داده‌اند و در کتابهاى صوم و حج و يا در رساله هاى مستقل، به بررسی در اين باره پرداخته‌اند.
بسيارى از اعمال و سنت هاى اسلامى، از جمله فريضه عظيم حج و روزه ماه رمضان، افزون بر جنبه عبادى، جنبه هاى سياسى و اجتماعى نيز دارند.
امت اسلامى، با برگزارى اين عبادات، شکوه و اقتدار اسلام و نيز وحدت و همدلى و همگامى ميليونها انسان مسلمان خاضع در برابر اراده خداوند را به نمايش مى‌گذارند.
مليتهاى مختلف، با ويژگيهاى فرهنگى و قومى و نژادى و زبانى گونه گون، در زمان و مکان واحدى گرد مى‌آيند و عظمت و شکوه اسلام را به بهترين و زيباترين وجه مى‌نمايانند.
ولى متأسفانه، گه گاهى، به خاطر ناهماهنگى در ثبوت رؤيت هلال، اين مراسم ارزشمند و والا، خدشه وارد مى شود. و آثار و پيامدهاى نامطلوبى در بين ملل اسلامى، به بار مى‌آورد.
ثبوت رویت هلال
راه های ثبوت هلال ماه عبارت است از:
- دیدن خود مکلّف : خود مکلف ماه را ببیند.
- تواتر : به حدی دیده شدن ماه شایع شود که از آن تواتر حاصل شود.
- شیاع : شنیدن خبر رؤیت از افراد متعدد، در صورتی که علم آور باشد. آنچه که موجب حصول علم گردد، هرچند به کمک قراین و شواهد، در حکم شیاع است.
- گذشتن سی روز : گذشتن سی روز از اوّل ماه شعبان یا ماه رمضان که در اوّل، روزه و در دوم، افطار واجب است.
- بینه : (شهادت دو مرد عادل). هلال ماه با شهادت زنان و نیز به قول مشهور، شهادت یک مرد عادل، هرچند به ضمیمه قسم، ثابت نمی‌شود.
- حکم حاکم : بنا بر قول برخی
اختلاف رویت هلال ماه
در صورت بروز اختلاف میان نظر مراجع، تکلیف و وظیفه ی مردم، به شرح زیر است:
در اینجا یک بحث وجود دارد که آیا این موضوع یک بحث اجتماعی و حکومتی است که نظر حاکم در آن ترجیح داشته باشد یا خیر؟ مراجع و مقام معظم رهبری، تشخیص روز اول ماه بودن یا نبودن را یک امر حکومتی نمی‌دانند و می فرمایند که این یک موضوع فقهی است. و هرکس باید به فتوای فقیه خود رجوع کند.
از فتوا که بگذریم، به «موضوع» می‌رسیم، اینکه آیا هلال ماه با چشم غیرمسلح رؤیت می‌شود یا خیر، وظیفه‌ی مکلف است که آن را پیگیری کند. برای مثال درباره‌ی اینکه این لکه‌ی قرمز روی لباس، خون است یا آب آلبالو، فقیه تنها «حکم» را بیان می‌کند که اگر خون حیوان جهنده یا انسان باشد، نجس است. اما نمی‌آید موضوع را مشخص کند که آن لکه چیست. این وظیفه‌ی مکلف است که تشخیص دهد.
بیان مساله
اگر فرد بر فتوای مرجع خود اطمینان کند. کافی است. ولی اگر اطمینان حاصل نشد. و فرد متخصص است. یا اینکه با گزارش‌های موثقی بفهمد ماه رؤیت شده است، اما مرجع تقلید او اول ماه را اعلام نکرده باشد. در اینجا فرد، فتوا را از مرجع خود می‌گیرد. و در مورد موضوع، خودش به نتیجه می‌رسد. و بر اساس همان عمل می‌کند. البته برای بسیاری این امکان وجود ندارد. پس بر اساس نظر مرجع خود عمل می‌کنند.
مهم فتواست که از مرجع می‌گیرد (که رؤیت باید با چشم غیرمسلح باشد. یا لازم نیست در محل زندگی او یا مکان‌های نزدیک او دیده شده باشد.) و حال اینکه در موضوع به نتیجه‌ی متفاوتی رسیده است. اشکالی ندارد. از این جهت ظاهرا مراجع این موضوع را که تشخیص اول ماه، اجتماعی است، قبول ندارند. و آن را یک امر فردی میدانند.
چگونگی وضعیت رویت هلال ماه در عربستان و ایران
یک باور نادرستی بین برخی از مردم سال‌های دور هست که می‌گویند اگر امروز عربستان عید بوده، فردا ایران عید است!
لازم به ذکر است که در عربستان برای اثبات رویت هلال ماه نو، دو شاهد عادل کافی است. آنجا اعلام می‌کنند که مردم بروند برای رویت و هر دو نفری که به متصدی محلشان بگویند ماه را دیده‌اند و او هم این مسأله را گزارش کند، از نظر عربستان مورد پذیرش است!
در مقایسه عربستان با ایران، در می یابیم که در ایران حدود 150 گروه رصدی ورزیده و مجهز به تلسکوپ دوچشمی، برای استهلال تشکیل می‌شود و به نقاط صعب‌العبور می‌روند ولی در کشورهای دیگر مثل عربستان سعودی فقط هفت گروه علمی برای رصد اقدام می‌کنند.
متاسفانه عربستان را به نوعی ام القرا میدانند و هرگاه این کشور تغییری در تقویم ایجاد کند، بسیاری از کشورها هم تبعیت می کنند.
بیشتر بخوانید: هر آنچه که درباره فطریه روزه لازم هست بدانیم_بخش اول
دعای هنگام رویت هلال ماه شوال
- سوره حمد را بخواند.
- دعای 43 صحیفه سجادیه را بخواند
شروع دعا بدین صورت است:
اَیُّهَا الْخَلْقُ الْمُطیعُ، اَلدّائِبُ السَّریعُ، اَلْمُتَرَدِّدُ فى مَنازِلِ التَّقْدیرِ،
اَلْمُتَصَرِّفُ فى فَلَکِ التَّدْبیرِ، امَنْتُ بِمَنْ نَوَّرَ بِکَ الظُّلَمَ، وَاَوْضَحَ بِکَ الْبُهَمَ.
وجَعَلَکَ ایَةً مِنْ ایاتِ مُلْکِهِ، وَعَلامَةً مِنْ عَلاماتِ سُلْطانِهِ، فَحَدَّ بِکَ
الزَّمانَ، وَامْتَهَنَکَ بِالزِّیادَةِ وَالنُّقْصانِ، وَالطُّلُوعِ والاُْفُولِ، وَالاِْنارَةِ . . .
و دعا با عبارات زیر پایان می پذیرد:
فیهِ جُنَنَ الْعافِیَةِ، وَ اَتْمِمْ عَلَیْنا بِاسْتِکْمالِ طاعَتِکَ فیهِ الْمِنَّةَ،اِنَّکَ اَنْتَ
الْمَنّانُ الْحَمیدُ، وَ صَلَّى اللهُ عَلى مُحَمَّد و الِهِ الطَیِّبینَ الطّاهِرینَ.
آداب دیدن ماه نو
اعمال هر ماه نو؛ چند عمل است:
اوّل: انسان بهتر است در وقت دیدن هلال ماه دعای «چهل و سوّم صحیفه کامله» را بخواند.
دوم: «هفت مرتبه» سوره «حمد» برای دفع درد چشم را بخواند.
سوم: اندکی گلاب بخورد.
چهارم: در شب اوّل دو رکعت نماز بخواند، در هر رکعت پس از سوره «حمد» سوره «اَنعام» را قرائت کند و از خداوند بخواهد او را از هر ترس و دردی ایمن گرداند و در آن ماه حادثه ای را نبیند که ناپسند او باشد.
پنجم: روز اوّل دو رکعت نماز بخواند. در رکعت اول پس از سوره «حمد»، «سی مرتبه» سوره «توحید» بگوید. در رکعت دوم بعد از سوره «حمد»، «سی مرتبه» سوره «قدر» بخواند. و پس از نماز صدقه بدهد. از بعضی روایات استفاده می شود که پس از نماز چنین بخواند:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، «وَ مَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُهَا وَ یعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَ مُسْتَوْدَعَهَا، کلٌّ فِی کتَابٍ مُبِینٍ.». «وَ إِنْ یمْسَسْک اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلّا هُوَ، وَ إِنْ یرِدْک بِخَیرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ، یصِیبُ بِهِ مَنْ یشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ، وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ.». «سَیجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یسْراً»، «مَا شَاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلّا بِاللَّهِ». «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ»، «وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ، إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ». «لا إِلَهَ إِلّا أَنْتَ، سُبْحَانَک إِنِّی کنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ»، «رَبِّ إِنِّی لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَی مِنْ خَیرٍ فَقِیرٌ». «رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْداً، وَ أَنْتَ خَیرُ الْوَارِثِینَ».
جهت مطالعه بیشتر به سایت گلدون مراجعه کنید.
نویسنده: زهرا مطوری
ویرایشگر: اکرم عشقی