مراحل تربیت کودک از نظر پیامبر( ص )

زندگینامه پیامبر اکرم (ص)، دارای ابعاد گوناگون فرهنگی، اخلاقی‌ معنوی و اجتماعی است. اولین نیاز جوامع انسانی به ویژه جامعه اسلام داشتن یک الگوی مناسب است. الگو یعنی کسی که زندگی اجتماعی و شخصی دارای ویژگی‌هایی که می‌توانند برای انسان‌های دیگر به عنوان الگو و سرمشق قرار گیرند. مطابق قرآن پیامبر اکرم (ص) از جمله این اشخاص و مهم‌ترین شخص در این زمینه است. گواه این صحبت آیه ۲۱ سوره احزاب می باشد. ولَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ. مهمترین بخش دعوت پیامبران دعوت عملی آنها است. از این رو سیره پیامبر اکرم (ص) بهترین برنامه زندگی در عرصه های فردی و اجتماعی ما می باشد. مراحل تربیت کودک از نظر پیامبر (ص) نیز می تواند راهگشا برای تربیت نسل سالم و صالح باشد که بدون استثنا توجه به آن در تربیت فرزند موثر و مفید است.

جهت مطالعه بیشتر به سایت گلدون مراجعه کنید.

 

 

مفهوم تربیت کودک

قبل از هر چیزی اول ببینیم مفهوم خود تربیت یعنی چه؟ تربیت در لغت به معنای پرورانیدن یا پرورش آمده است .این کلمه در آیات و احادیث کمتر استفاده شده است ولی در مقابل واژه تزکیه و تادیب امده است.

تزکیه و تربیت یک معنا واحد به معنی پرورش را دارند.خود تزکیه از ریشه زکات به معنای رشد و نمو و پرورش و طهارت نفس به کار می رود.(کتاب آیین زندگی ،1390،ص 58)

تربیت عبارتند از: فراهم کردن زمینه ها و عوامل، برای به فعلیت رساندن و شکوفا کردن استعدادهای انسان در جهت مطلوب است .تربیت به مفهوم مراقبت آگاهانه از جریان رشد،از اساسی ترین ارکان شکل دهنده شخصیت آدمی است.(ایین زندگی،1390، ص59)

 

اهمیت تربیت کودک از نظر پیامبر اکرم (ص)

دوران کودکی در زندگی انسان از اهمیت ویژه برخوردار است.در این دوران می توان بنای یک زندگی سالم و سعادتمندانه را پی ریزی کرد. از بروز بسیاری از مشکلات در اینده جلوگیری کرد. بنابراین اگر خانواده با اصول و روشهای صحیح و مراحل تربیت کودک آشنا باشد. سپس آنها را به کار بندد ، سعادت فردی و اجتماعی افراد جامعه که فرزند هر خانواده یکی از ان افراد می باشد،موثر خواهد بود.

اهمیت و جایگاه تربیت از کودکی جزء امور بدیهی زندگی انسان است. زندگی انسان همیشه تحت تاثیر تربیتی است که شخصیت او را شکل داده است.

شاید کمتر کسی درباره ضرورت و اهمیت و لزوم تربیت فرزند شک کند،زیرا با اندکی فکر کردن ،روشن می شود سعادت انسان در گرو تربیت درست است. در اهمیت تربیت همین بس که انگیزه بعثت انبیا نیز در اصل بر همین هدف استوار است و قران کریم که کتاب هدایت و انسان سازی است در پاره ای از آیات به طور صریح به تربیت دینی فرزندان پرداخته است و می فرماید:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ

ای کسانی که ایمان اورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم انها انسانها و سنگها است نگه دارید.(تحریم:6)

اولیای گرامی اسلام نیز بر تربیت به طور عام و تربیت دینی فرزندان به طور خاص تاکید کرده اند.(تربیت دینی فرزندان،1388،ص15)

رسول خدا (ص) می فرمایند: فرزندان را با سه ویژگی تربیت کنید:دوستی پیامبرتان،دوستی اهل بیت او و قرائت قران .(میزان الحکمه،ج 10،ص 721).

 

 

نقش خانواده در تربیت کودک از نظر پیامبر (ص)

نیاز آدمی به کمال و وجود سرمایه های غنی در تعالی او ایجاب می کند که مسئولین تربیتی ،مراقب مراحل رشد فرزند بوده و آگاهانه در راه هدایت و سرپرستی او گام برداشته و به نقش های سازنده خود هوشیار باشند.

1. نقش عاطفی: محبت والدین به کودک ،امنیت خاطر به ارمغان می اورد.از روش های تربیتی پیامبر این بوده است که چون صبح می شد،رسول خدا (ص) بر سر تک تک فرزندان و فرزندان خود از روی رأفت دست می کشید.(برای دخترم،1384،ص 14)
2. نقش سازندگی: ذهن کودک مانند آینه ای است که نقش های خوب یا بد را گرفته و از خود منعکس می کند. به همین دلیل رفتار ، گفتار و کارهای پدر و مادر،  به ویژه مادر یک الگوی عملی و ملاک و معیار برای کودک مخصوصا در دوره اول زندگی می باشد.
3. نقش ارتباطی: قال رسول الله :محفوظات طفل نورس مانند نقشی است که بر سنگ رقم زنند و محفوظات مرد بزرگ،مانند نوشته بر اب است(نهج الفصامه،ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص291).

 

مهمترین مراحل تربیت کودک از نظر پیامبر (ص)

مراحل تربیت کودک از نظر پیامبر خیلی قبل تر تولد فرزند می باشد. از زمانی که زن و مرد میخواهند همسر برگزینند، یا با هم ازدواج می کنند باید دقت کنند: از کجا و با چه کسی وصلت می کنند؟

زیرا بعد ها قرار است فرزندی از آنها متولد شود. با تربیت و پروراندن او را به سعات دنیا و آخرت برسانند. این در سایه زن و شوهری است که بعد ها می خواهند یک پدر و مادر باشند که خود درست تربیت شده باشند و بتوانند تربیت فرزند صالح به روش درست را داشته باشند.

 

دوران ازدواج موثر در تربیت فرزند 

پیامبر (ص) فرموده اند: هنگام ازدواج زنی را انتخاب کنید و دقت کنید که نطفه را در کجا قرار می دهی،چرا که شالوده و اصل هر چیزی کار خودش را میکند.(تربیت کودک،1387،ص19)

در واقع این حدیث اشاره به این موضوع دارد؛ کسی که زنی را به همسری می گیرد باید مواظب باشد:

چه کسی را انتخاب می کند؟

مقدس است یا نه؟چرا که هر چیزی به اصلش بر می گردد ، یعنی این که اگر زن با حیا و با عفت و مقدس و نجیب باشد، فرزند متولد شده از او نیز همانطور می شود . رسول اکرم ص می فرمایند:

أَیُّهَا النَّاسُ إِیَّاکُمْ وَ خَضْرَاءَ الدِّمَنِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا خَضْرَاءُ الدِّمَنِ قَالَ الْمَرْأَةُ الْحَسْنَاءُ فِی مَنْبِتِ السَّوْءِ

بر حذر باشید از ان گلی که در مزبله روییده باشد،گفتند:یا رسول الله (ص) گلی که در مزبله روییده باشد چه گلی است؟حضرت فرمودند:زن زیبا در خانواده ی پست و بی ادب و بی تربیت.(بحارالانوار،ج103،ص 232))

 

دوران بارداری و تاثیر ان در تربیت فرزند

یکی از مهم ترین دوران در مراحل تربیتی کودک ،دوران بارداری و زمانی است که طفل در شکم مادر می باشد.زمانی که 9 ماه و 9 روز و 9 ساعت می باشد، در این ایام سرنوشت کودک مشخص می شود.حدیثی از وجود مبارک پیامبر اکرم (ص) که می فرمایند:

السَّعيدُ مَن سَعِدَ في بَطنِ اُمِّهِ ، و الشَّقِيُّ مَن شَقِيَ في بَطنِ اُمِّه :دل مادر زمینه ساز برای سعادت و شقاوت بچه می باشد.

به عبارت دیگر پدر و مادر زمینه ساز سعادت و شقاوت بچه هستند. (تفسیر روح البیان،ج1،ص104)

دوران شیردهی و تاثیر گذاری ان در تربیت فرزند

وقتی فرزند متولد شد کام او را با تربت امام حسین ع بردارید.

سپس در گوش راست و چپ او اذان گفته شود.

نام نیکو برایش انتخاب کنید.

و بعد به فرزند شیر که می دهید نکاتی را رعایت کنید .در مورد شیر دادن و مدت آن در قران کریم در سوره بقره آیه 233 آمده است :

وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا

که مادرها به بچه هایشان دو سال تمام شیر بدهند و اگر مادری دو سال کامل به بچه شیر بدهد از نظر استعداد و نشاط و از نظر قوه و بنیه به این بچه ها خدمت کرده است .

رسول خدا صلی الله و علیه و آله فرمود:

تَوَقَوُّا اَولادَکُم لَبَن البَغِیَّة وَ المَجنُونَة،فَاِنَّ اللَّبَنَی یَعدی

از شیردادن زن بدکاره و دیوانه برای فرزندانتان پرهیز کنید، زیرا شیر اثر خود را می گذارد.(دُرَرُ الاخبار- جلد 2)

مادر باید تقوا داشته باشد و مواظب باشد به واسطه بی‌تقوایی شیر خود را آلوده نکند، به خصوص در زمان شیردهی گناه را از زندگی خود دور کند و در هنگام شیر دادن ذکر بسم الله را فراموش نکند که در روایت از پیامبر (ص) وارد است که هر امر با ارزشی بدون ذکر بسم الله شروع شود ناقص است.

در هنگام شیر دادن به کودک نگاه کنید و با سخن بگویید و در سخن گفتن به ایام شهادت و ولادت ائمه(ع) توجه شود و نگران فهم کودک نباشید.

مادری که می‌خواهد فرهنگ‌ساز باشد و فرهنگ اهل بیت را منتقل کند لازم است فرهنگ دین داشته باشد، صبر، آرامش، عصبانیت، افکار سالم یا غیر سالم، گذشت، رأفت اسلامی، لجاجت، انتقام گیری و همه حالات روحی و رونی مادر در کودک تأثیر خواهد گذاشت. آینده فرزندان در گروه اعمال مادر است.

 

دورانی که فرزند از مادر شیر می خورد

• مادر در این دوران عبادت و نیایش پروردگار را انجام دهد .کارهای نیک و صدقه بدهد.
• خوش اخلاق باشد: روحیه اش خیلی در بچه اثر دارد و اینکه مادر با تقوی باشد و گناه نکند و سعی کند همیشه با وضو باشد و در شروع شیر دادن بسم الله بگوید.
• مادر از هیجانات دوری کند: و از عصبانیت و ناراحتی پرهیز کند . چون با اینگونه هیجانات و دادن شیر به فرزند باعث بروز مشکلاتی برای فرزند می شود.
• مادر همیشه لقمه حلال بخورد و مواردی مانند این که روی فرزند اثر می گذارد.

تا این مرحله از مراحل تربیت کودک با آیات قران و حدیث از پیامبر (ص) جلو آمده ایم و متوجه شدیم که این دوران اهمیت بالایی را دارد.

علاوه بر این دوران که گفته شد تربیت اصیل از این به بعد هم مهم است و حیاتی می باشد.

پیشوای عالی قدر اسلام وضع روانی فرزندان را در سنین کودکی و بعد ان در حدیثی بیان کرده اند .

“قال النبی (ص) : اَلْوَلَدُ سَيِّدٌ سَبْعَ سِنِينَ وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنِينَ وَ وَزِيرٌ سَبْعَ سِنِينَ ”

رسول اکرم (ص) می فرمایند: فرزند آدمی در هفت سال اول زندگی آقا و سید پدر و مادر است و در هفت سال دوم بنده ی فرمانبردار پدر و مادر است و در هفت سال سوم زندگی وزیر خانواده و مشاور پدر و مادر است.(مکارم الاخلاق،ص 115)

 

 

مراحل تربیت کودک از نظر پیامبر اکرم (ص):

 

 

۱. دوران هفت ساله اول زندگی کودک از نظر پیامبر

در این هفت سال کودک به دلیل ناتوانی جسم و نارسایی فکر ، مورد عطوفت و مهربانی و ترحم والدین و اعضای خانواده می باشد.  هر چه که بخواهد از طرف آنها و از روی مهربانی تهیه می شود و به خواسته هایش جامه ی عمل می پوشانند. در این مرحله پیامبر فرمودند در هفت سال اول از مراحل تربیت کودک بر والدین سیادت و آقایی دارد.

راهکارهای تعامل با کودک در دوران هفت سال اول 

• محبت کردن به کودک

روح حساس و دل نازک کودک ،تشنه محبت است و او همان طور که به اب و غذا و هوای پاک نیاز دارد ، برای رشد شخصیت انسانی اش نیازمند محبت و نوازش است.بزرگترین پیامبر الهی حضرت محمد (ص) در یک دستور تربیتی می فرمایند: أَحِبُّوا اَلصِّبْيَانَ وَ اِرْحَمُوهُمْ : کودکان را دوست بدارید و با انان مهربان باشید.(وسایل الشیعه،ج 21،ص 483)

• احترام به کودک در تمام مراحل تربیت کودک:

تکریم کودک در تربیت صحیح و رشد شخصیت او تاثیرمستقیم دارد. به تامین نیازهای روحی و روانی وی کمک می کند و با توجه به اینکه مادر بیش از همه با فرزند خویش نزدیک و همراه است ، باید بیش از دیگران به او احترام بگزارد.

هرگز به او توهین نکند. با نام نیکو صدایش کند.

همچنین خوراک و پوشاک را برایش عادلانه فراهم کند.

او را به کارهای نیکو تشویق و از کارهای زشت و ناپسند دور کند .رسول خدا (ص) فرمودند :أكرِمُوا أولادَكُم و أحْسِنوا آدابَهُم.به فرزندانتان احترام بگذارید و آداب نیکو بیاموزید.(وسایل الشیعه،ج 21،ص476).

سلام گفتن به کودکان از جلوه های موثر احترام به آنهاست که رسول خدا ص فرمود:خَمسٌ لا أدَعُهُنَّ حَتَّى المَماتِ … وَالتَّسليمُ عَلَى الصِّبيانِ ؛ لِتَكونَ سُنَّةً مِن بَعدِي پنج چیز را تا آخر عمر ترک نخواهم کرد…و یکی از آنها سلام گفتن بر کودکان است تا پس از من نیز سنت و مرسوم باشد.(بحارالانوار ج73،ص10).

• رعایت عهد و عدالت در میان کودکان:

شخصیت کودک همراه رشد جسمی او شکل می گیرد. الگوبرداری از بزرگان به ویژه پدر و مادر نقش بسزایی در این امر دارد.

بنابراین والدین ؛

اولا باید به وعده های خود وفادار باشند تا پایبندی به پیمان و احساس مسئولیت را در کودک تقویت کند.

چنان که رسول خدا (ص) بر این موضوع تاکید فرموده است:

إذا واعَدَ أحَدُكُم صَبِيَّهُ فَليُنجِز.

هر گاه یکی از شما به فرزندش وعده داد ،باید بدان عمل کند.(مستدرک الوسائل،ج73،ص170).

ثانیا؛ در تمام مراحل تربیت کودک، میان کودکان عدالت را مراعات کنند.

در محبت کردن،

تشویق و تنبیه کردن،

و خوراک و پوشاک و گردش و امکاناتی

حتی در نگاه و نوازش و بوسه ،عدالت شرط اساسی تربیت می باشد.

روزی یکی از مسلمانان در محضر رسول خدا (ص) یکی از فرزندانش را بوسید و به دیگری اعتنا نکرد .پیامبر به او اعتراض کرد و فرمود:

فَهَلاّ واسَيتَ بَينَهُما.

چرا میان آنها تفاوت گذاشتی؟(مستدرک الوسایل، ج15،ص203)

 

 

۲. دوران هفت ساله دوم زندگی کودک از نظر پیامبر (ص)

در هفت سال دوم کودک به مقدار قابل ملاحظه ای نیرومند شده است. نباید مانند هفت سال اول ، فقط مورد ترحم و مهربانی قرار گیرد.

در این مرحله فرزندان از دوران کودکی فاصله گرفته‌اند. می تواند به اندازه ای خوب و بد مسائل را درک کند،.

پدر و مادر باید وظایف و کارهای او را به صورت حکم قطعی و غیر قابل تخلف برای او توضیح دهند. والدین در این زمان باید مراقب تصمیمات کودک باشند. در حالی که اجازه گرفتن برخی تصمیمات را به او می دهند ، تصمیم های حیاتی کودک را بر دوش او نگذارند.

بنابراین بهتر است کودکان مطیع قوانین خانواده و والدین باشند. این روش باعث می آنها قوانین زندگی را کم کم بیاموزند. علاوه بر آن در برخورد با چالش های جدی آسیب کمتری ببینند.

 

۳. دوران هفت ساله سوم زندگی کودک از نظر پیامبر (ص )

این دوره از مراحل تربیت کودک، از 15 سالگی شروع می شود. شامل دوران بلوغ و جوانی است.

در این دوران تحولات سریعی در جسم و جان نوجوان پدید می آید. در مدت کوتاهی اندام و افکارش به طور کلی تغییر می یابد.

پیامبر (ص) ارزش معنوی این دوران را با کلمه ی وزیر بیان نموده است. گویا پیامبر (ص)با این کلمه می خواهد به امت اسلام بفهماند که خانواده به منزله ی یک کشور کوچک است. پدر و مادر به منزله ی حاکم و هیئت حاکمه ی این کشور کوچک می باشند.

کودکان تا وقتی که به رشد عقلی کافی نرسیده اند نمی توانند در تصمیم های اساسی خانواده خود اظهار نظر کنند. تنها وظیفه آنها فرمانبرداری از اوامر پدر و مادر و بکار بستن دستورهای عاقلانه آنان است. ولی موقعی که بالغ می شوند با یک قسمت از مسئولیت اداره ی این کشور را بر عهده بگیرند ،باید مانند وزیر در شورای عالی خانواده شرکت کنند و به نوبه خود اظهار نظر کنند و افکارشان موردتوجه والدین قرار بگیرد.(تربیت کودک،1378،ص81)

 

منابع:

*قرآن کریم

الهامی نیا،علی اصغر،(1390)،آیین زندگی،ص 58،59

یوسفیان،نعمت الله،(1388)،تربیت دینی فرزندان،ص15

محمدی ری شهری، میزان الحکمه،دفتر تبلیغات اسلامی

بهزاد پور،سیمین دخت،(1384)،برای دخترم،ص 14،15

پاینده،ابوالقاسم،نهج الفصاحه،ص291

گائینی،شعبانی مه

ردرانی،روح الله،مهدی،(1387)تربیت کودک از دیدگاه قران و اهلبیت،ص19

 

نویسنده: زهرا حمزه

ویرایشگر: الهام موسوی محمدی نژاد