دعا کردن از ارزش‌های مهم و از جمله معارفی است، که به ویژه در مکتب اهل بیت ( علیهم السلام) از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ تا جایی که ارتباط وثیقی با عبادت که هدف از خلقت انسان ها است دارد و تا جایی در درگاه الهی اهمیت دارد که حتی می تواند امری که مقدر شده را تغییر دهد. دعا، رابطه معنوی بین خالق و مخلوق است. خداوند چنان مشتاق بندگان خویش است که فرمود:« اگر به درگاه من نیاید و از من چیزی درخواست نکنید به شما توجه نمی کنم». (فرقان آیه ۷۷)
دعا کردن تنها سلاح مؤمن است و تنها راهی است که می تواند از خداوند نیازهای خود را درخواست نمایند.
دعا کردن آداب و اصولی دارد که با رعایت آن شرایط استجابت دعا نیز فراهم می شود . در واقع یکی از بزرگترین دلایل و حکمت‌های دعا کردن بندگان، تقرب انسان و تعالی روح او به درگاه پروردگار عالم است. بنده برای اجابت شدن دعای خود باید مراحلی را طی کند که همه آنها باعث کمال نفس او می‌شوند. در این مسیر انجام آداب و رعایت شرایط دعا، به مراتب انسان را به این مقصود نزدیک تر می کند.
در بخش اول مقاله به آداب عملی استجابت دعا پرداختیم ،در این بخش قرار است مختصری در مورد آداب مکانی و زمانی دعا کردن و استجابت دعا صحبت کنیم .
آداب مکانی
خداوند تبارک و تعالی به برخی مکان‌ها نظر و عنایت ویژه‌ای دارد. و به همین جهت دعا کردن در این مکان ها را دوست دارد ، درخواست و دعا کردن در این مکان ها دعا را به اجابت بسیار نزدیک می کند.
۱)مکه:
مکه از ابتدای خلقت زمین مورد توجه خداوند قرار دارد، و به این دلیل است که کعبه به اذن ایشان در مکه ساخته شد. این شهر فضیلت بسیاری دارد و به خاطر همین فضایل مکانی عالی برای دعا کردن و استجابت دعا شناخته شده است. امام رضا (علیه السلام ) در حالی که اشاره به مکه و کوه‌های اطراف می‌کرد، فرمود:« کسی که در آن کوه و توقف نمیکند مگر اینکه دعایش مستجاب می شود لاکن دعای اجابت می شود و دعای کافر در دنیایش».( ملکی تبریزی میرزا جواد المراقبات صفحه ۲۰۸)
۲) مسجد:
درباره فضیلت مسجد نسبت به سایر مکان ها، امام باقر ( علیه السلام ) می فرمایند: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از جبرئیل پرسید چه مکانی نزد خدا محبوب تر است؟ جبرئیل فرمود: مساجد، و محبوب ترین مردم اهل مسجد کسی که اول از همه داخل مسجد شود آخر از همه خارج شود». (کلینی محمد بن یعقوب کافی تهران دارالکتب الاسلامیه چاپ سوم ۱۳۶۷ ه ش حدیث ۱۴).
مسجد بدلیل فضیلت و جایگاهی که دارد مکان مناسبی برای دعا کردن است.
۳) قبور مطهر ائمه اطهار خصوصا امام حسین (علیه السلام):
دعا کردن در جوار قبر امام حسین (علیه السلام) بسیار سفارش شده و ارزش فراوانی دارد.
«أَنَّ اللهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى عَوَّضَ الْحُسَيْنَ علیه السّلام مِنْ قَتْلِهِ بِأَرْبَعِ خِصَالٍ جَعَلَ الشِّفَاءَ فِي تُرْبَتِهِ وَ إِجَابَةَ الدُّعَاءِ تَحْتَ قُبَّتِهِ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ وَ أَنْ لَا يُعَدَّ أَيَّامُ زَائِرِيهِ مِنْ أَعْمَارِهِمْ». خداى سبحان در قبال شهادت امام حسين علیه السّلام چهار خصلت به او داد: در خاک قبرش شفا قرار داد، و دعا را در زير گنبد او اجابت مى كند، و ائمه (عليهم السلام) را از فرزندان او قرار داد، و روزهايى كه زايرين زيارت قبرش مى كنند جزء عمرشان بحساب نمى آورد.(عده الداعی و نجاح الساعی، صفحه ۵۷).
۴) مسجد کوفه:
این مسجد مکانی است که سالکان و عارفان بسیاری با عبادت در آنجا، خود را به درجات بلند عرفانی رساندند. مسجدی است که به فرموده امام صادق( علیه السلام):« هزار نبی و هزار وصی در آن نماز گزارده اند». و علمای بزرگ شیعه و عملا فضیلت این مسجد و تاثیر دعا کردن و مناجات در آن را ثابت کردند.
آداب زمانی
زمانهای دعا کردن به دو نوع تقسیم می شوند:
نوع اول زمانهای نامتعیین و نسبی که در هر ساعت از شبانه روز می تواند زمینه دعا کردن پیش بیاید، بستگی به اعمال خود شخص یا حوادث پیرامون دارد.
دوم زمان های متعین و خاص که از طرف شارع معین شده است.
اول- زمانهای نامتعین
۱)بعداز نماز:
پیامبر نماز را معراج مومنان نامیده اند. و این از بهترین اوقات دعا کردن است. ما در روایات بسیار داریم ،کسی که حاجتی دارد، اگر نماز بخواند و در نماز یا بعد از نماز دعا کند، دعایش مستجاب است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:« خداوند فرموده است، اگر کسی محدث شود و وضو نگیرد، به من جفا کرده ؛ اگر محدث شد و وضو گرفت ولی دو رکعت نماز نخوانده و دعا نکرد و از من چیزی نخواست ،به من جفا کرده است؛ اگر وضو گرفت و نماز خواند و از من چیزی درخواست کرد و من به او عطا نکنم به او جفا کرده‌ام و من هم پروردگاری جفاکار نیستم».
‘همچنین پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:« اگر کسی نماز واجبی را بخواند، نزد خداوند یک دعای مستجاب دارد. گویی از خدا به اندازه یک دعای مستجاب طلبکار می شود.» در خود دعا، لازمه ی اجابت وجود دارد. اما نماز این حتمی بودن را یا تشدید میکند، یا به فعلیت می رساند ،و یا به اجابت سرعت می دهد. یکی از این سه مورد است. خود دعاکردن مستقلاً کاربرد دارد. اما این امور برای دعا کمک هستند.
۲) هنگام قرائت قرآن:
امام حسن مجتبی علیه السلام می فرمایند:« مَنْ قَرَءَ الْقُرْآنَ کانَتْ لَهُ دَعْوَةٌ مُجابَةٌ، إمّا مُعَجَّلةٌ وَ إمّا مُؤجَلَّةٌ؛ کسی که قرآن را قرائت کند، دعایش مستجاب خواهد شد؛ خواه به سرعت و خواه در آینده».(مستدرک الوسائل، جلد۴، صفحه ۲۶۰).
تلاوت قرآن، گوش دادن به سخنان خداوند متعال است و خداوند کریم تر از آن است که در مقابل به سخن بنده خود توجه نکند.
امیرالمؤمنان (علیه السلام) توصیه به دعا کردن در چهار وقت میکند و می فرمایند که یکی از آنها هنگام تلاوت قرآن است.(شیخ کلینی، کافی، جلد۲، صفحه۴۷۷).
دوم-زمانهای متعین
۱)شب و روز جمعه:
در باب دعا کردن در شب جمعه ما روايات متعددي داريم؛
روایت اول
يک روايت از پيغمبر اکرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) است که حضرت فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يُنْزِلُ مَلَكاً إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا كُلَّ لَيْلَةٍ فِي الثُّلُثِ الْأَخِيرِ»؛ خداوند در هر شب، در ثلث آخر شب، فرشته اي را به آسمان دنيا فرو مي فرستد؛
«وَ لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ فِي أَوَّلِ اللَّيْلِ»؛ شب جمعه هم که مي شود از اوّل شب مي فرستد؛«فَيَأْمُرُهُ فَيُنَادِي»، به او فرمان مي دهد، پس او ندا مي کند. حالا نداهايش چيست؟
«هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِيَهُ»؛ آيا درخواست کننده اي هست که من درخواستش را اجابت کنم؟«هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ عَلَيْهِ»؛ آيا توبه کننده اي هست که توبه اش را بپذيرم؟ «هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ»؛ آيا کسي هست که طلب آمرزش کند و او را بيامرزم؟
«يَا طَالِبَ الْخَيْرِ أَقْبِلْ»؛ اي کسي که طالب خوبي ها هستي، روي بياور؛
«يَا طَالِبَ الشَّرِّ أَقْصِرْ»؛ اي کسي که ـ نعوذبالله ـ به سمت شرّ داری می روی، دست بردار.
«فَلَا يَزَالُ يُنَادِي بِهَذَا إِلَى أَنْ يَطْلُعَ الْفَجْرُ»؛ اين فرشته آن قدر ندا مي کند تا سپيده دم بدمد.
«فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ عَادَ إِلَى مَحَلِّهِ مِنْ مَلَكُوتِ السَّمَاءِ. (بحارالأنوار، جلد ۳، صفحه ۳۱۴).
وقتي که فجر طالع مي شود، برمی گردد به همان محلّ خودش که ملکوت آسمان است.
روايت دوم
روايتي است که ابوبصير از امام باقر (عليه السلام) نقل مي کند. تفاوت دو روايت را خوب دقت کنيد؛ آن روايت اوّل اين بود که خدا يک فرشته را مي فرستد که ندا کند؛ امّا در روايت دوم مي فرمايد خودِ خدا ندا مي کند. حضرت مي فرمايد:
«إنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَيُنَادِي كُلَّ لَيْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مِنْ أَوَّلِ اللَّيْلِ إِلَى آخِرِهِ»، خداي متعال هر شب جمعه از سر شب تا آخر شب، از بالاي عرش ندا مي دهد:
«أَلَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ يَدْعُونِي لآِخِرَتِهِ وَ دُنْيَاهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُجِيبَهُ»؛
آيا بنده اي هست که در درگاه من دعا کند و از من براي آخرت و دنيايش درخواست کند، تا قبل از آنکه فجر طالع شود جوابش را بدهم؟
« أَلَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ يَتُوبُ إِلَيَّ مِنْ ذُنُوبِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَتُوبَ عَلَيْهِ»؛
آيا بنده مؤمني هست که قبل از طلوع فجر از گناهانش توبه کند تا من توبه او را بپذيرم؟
«أَلَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ قَدْ قَتَّرْتُ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَسْأَلَنِي الزِّيَادَةَ فِي رِزْقِهِ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأَزِيدَهُ وَ أُوَسِّعَ عَلَيْهِ»؛
آيا بنده مؤمني هست که من از نظر رزق و روزي بر او تنگ گرفته باشم، بيايد از من توسعه رزق و روزي را تقاضا کند و روزي بطلبد تا من روزي دنيايی اش را توسعه دهم؟
أَلَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ سَقِيمٌ يَسْأَلُنِي أَنْ أَشْفِيَهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُعَافِيَهُ».(وسائل الشیعة، جلد۷، صفحه ۳۸۹).
آيا بنده مؤمني هست که بيماري داشته باشد و بيايد از من شفا بخواهد قبل از اينکه فجر طالع شود تا من هم او را شفا دهم؟
توضیح و تفسیر
اين روايت مفصل است و ادامه دارد. به همين مقدار در اين دو روايتي که خواندم دقت کنيد؛ هم مسأله امور معنوي را مطرح مي کنند، هم امور مادّي را؛ هم گرفتاري هاي معنوي را که انسان از بار گناه، سبکبار شود و هم مسأله حاجات دنيوي اش را مطرح مي کند. البته روايت اوّل به صورت کلي فرمود:
«فَيُنَادِي هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِيَهُ»؛ آيا کسي هست که از من درخواستي کند، تا من به او بدهم؛ امّا روايت دوم اين درخواست ها و حاجت ها را بخش بخش مي کند.
حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند:« در روز جمعه به درگاه خدا تضرع و بسیار دعا کنید و از خداوند طلب بخشش و رحمت کنید. خداوند در این روز دعای هر مؤمنی را اجابت می کند». و امام صادق( یا امام باقر (علیه السلام) ) می فرمایند:« گاهی بنده مؤمن از خداوند حاجتی طلب میکند و خداوند برآوردن حاجت او را تا روز جمعه به تأخیر می اندازد». ( قطب راوندی، الدعوات، صفحه۳۶) ( شیخ حرعاملی، وسائل الشیعه، جلد۷، صفحه ۳۸۱).
۲) روز عرفه:
پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم)در روایتی میفرمایند :«أفْضَلُ الدُّعَاءِ دُعَاءُ یَومِ الْعَرَفَةِ».(کنز العمال 5/ 66) روایت خیلی کوتاه و گویا است. بافضیلت ترین دعاها، دعای روز عرفه است.
امام سجاد ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايند:« عصر روزعرفه خداوند ملائك را به آسمان دنيا نازل مي‌كند، و به آنان مي‌فرمايد: به بندگانم نگاه كنيد كه با سختي و زحمت به سوي من آمده اند، و به آنان پيام فرستاده ام كه مرا بخوانید و از من درخواست كنيد. من شما ملائک را شاهد مي‌گيرم ،كه همين امروز دعای آنان را اجابت كنم.»( علامه مجلسی، بحارالأنوار، جلد۹۶، صفحه، ۲۵۴).
دعاکردن و استغفار و توبه به درگاه خداوند یکی از بافضیلت ترین اعمال روز عرفه است.
۳) نیمه شعبان:
شب نيمه شعبان از شبهای بافضيلت سال است كه با ولادت امام زمان(عج) بر فضل و بركت آن افزوده شد. امام صادق ( عليه السّلام ) مي‌فرمايد: « پدرم فرمود اين شب، بعد از شب قدر برترين شب سال است. در اين شب خداوند از روي فضل و كرم به مردم نظر مي‌كند و بندگان خود را مي‌بخشد پس دراين شب براي رسيدن به خدا بسيار تلاش كنيد. شبي است كه خداوند بر خود فرض كرده كه دعاكننده‌اي را نااميد برنگرداند تازمانی كه به دنبال معصيت و گناه نرود».(همان، جلد۹۴، صفحه ۸۵) .
و امام رضا(علیه السلام) در فضيلت اين شب فرمودند: « شبی است كه خداوند بندگان خود را از آتش مي‌رهاند ،و گناهان بزرگ را مي‌بخشد. پدرم مي‌فرمود ،دعاکردن در اين شب مستجاب است.»(همان، جلد۹۴، صفحه ۸۴). و سيره معصومين شب زنده‌داري و مناجات و دعا کردن در اين شب بوده است .
چنانكه امام سجاد(علیه السلام) اين شب را سه قسم مي‌كرد: قسمتي را نماز مي‌خواند، قسمتي را دعا مي‌كرد و اهل خانه آمين مي‌گفتند، سپس استغفار مي‌كرد و از خدا بهشت طلب مي‌كرد، و اين كار تا طلوع فجر ادامه داشت.»(همان، جلد۸۰، صفحه ۱۱۵).
در پایان
دعاکردن به زمان و مکان خاصی محدود نیست و هر انسانی متناسب با شرایط خود می‌تواند هر دعایی را انتخاب و بر زبان بیاورد یا حتی از قلب بگذراند؛ البته برخی از دعاها، برای اوقاتی خاص صادر شده و زمان‌ها و مکان‌های مناسبی نیز برای دعا کردن سفارش شده است.
مکان و زمان خاص ممکن است به استجابت دعا سرعت ببخشند، ولی این به معنای استجابت قطعی نیست و مابقی امر به صلاح و مصلحت ما، و امر و تقدیر خداوند متعال برمیگردد.
شب قدر، ۲۷ رجب، عید فطر، عید قربان، روز اول محرم، سحر، هنگام اذان، هنگام نزول باران، لحظه دیدن کعبه و ماه‌های خاصی مانند: ماه رجب، ماه شعبان و ماه رمضان از جمله زمان‌هایی است که دعا در آن مورد تاکید قرار دارد.
در متون دینی برخی از مکان‌ها نیز برای دعاکردن مناسب معرفی شده‌اند. مسجد الحرام، کعبه و مکان‌های خاصی از کعبه مانند کنار حجر الاسود، رکن یمانی و حجر اسماعیل، صحرای عرفات، فضای پیرامون قبر پیامبر اسلام(ص)، روضة النبی، مسجد سهله از جمله مکان‌هایی است که دعاکردن در آنجا سفارش میشود.
(کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۷۷-۴۷۸، ۵۲۲-۵۲۵؛ ج۳، ص۴۱۴، ۴۱۶؛ ج۴، ص۶۷، ۱۵۵؛ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۶۷۱، ۳۵۴، ۷۰۱؛ ترمذی، سنن، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۲۳).
( اشعری قمی، النوادر، ۱۴۰۸ق، ص۱۴۰؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۰۹، ۴۱۱، ۵۳۰-۵۳۲، ۵۵۱؛ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۹۳؛ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۶۸۴؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۵، ۱۰۸؛ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۱۹۴-۲۲۲).
برای مطالعه بیشتر اینجا کلیک کنید
جوانان انصار المهدی